Νίκος Μπουκουβάλας

Κομίστας, εικονογράφος, αγιογράφος, εικαστικός

 Συνέντευξη στη Μανιώ Μάνεση

Τι κρύβει ο ιδιόρρυθμος μοναχός που φτάνει στην Κωνσταντινούπολη ενώ ο εμφύλιος πόλεμος δοκιμάζει τις αντοχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας; Θα καταφέρει ο Βάρδας Φωκάς, ο κάποτε επιφανής αρχιστράτηγος – ήρωας των πολέμων κατά των Αράβων, να γίνει ξανά ήρωας πολεμώντας αυτή τη φορά τους στασιαστές; Γιατί ο Συνέσιος βρίσκεται αντιμέτωπος με το φόβο αναμενόμενης κρίσης; Το παρελθόν ξανασυστήνεται στο σήμερα, η ιστορία μετατρέπεται σε αφήγηση και οι εμπνευσμένες από τη Βυζαντινή περίοδο ιστορίες, ξεδιπλώνονται στις σελίδες των κόμικς του Νίκου Μπουκουβάλα.                                                                                                                                                           

Οι εντυπωσιακές φιγούρες τραβούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη ο οποίος μέσα από κείμενα που συνδυάζουν τα πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα με φανταστικά στοιχεία και μυθιστορηματική αφήγηση, μπαίνει στο περιβάλλον της βυζαντινής κοινωνίας. «Ιστορικοί χαρακτήρες αλληλεπιδρούν με φανταστικούς, και κενά στις αναφορές των χρονικογράφων καλύπτονται με σενάρια άλλοτε πιθανά και άλλοτε πιο απίθανα. Σε γενικές γραμμές προσπαθώ οι δικές μου φανταστικές διηγήσεις να μην επισκιάζουν την πραγματική ιστορία, αλλά να αναδεικνύουν το ιστορικό πλαίσιο και την καθημερινή ζωή των ανθρώπων τότε».

Εκπρόσωπος της νέας γενιάς των Ελλήνων δημιουργών κόμικς, ο Νίκος Μπουκουβάλας ήξερε από παιδί ότι η ενασχόληση με το αντικείμενο αυτό ήταν μονόδρομος. «Από όσο θυμάμαι τον εαυτό μου ζωγράφιζα και με ενδιέφεραν πάντα οι ιστορίες και τα παραμύθια. Για αυτό και στο σχολείο οι υψηλότεροι βαθμοί μου ήταν πάντα στα καλλιτεχνικά και τη λογοτεχνία. Ήξερα λοιπόν πάντα ότι ήθελα να κάνω κάτι σχετικό», λέει.

Ξεκίνησε από την εικονογράφηση, αλλά το κόμικ αποδείχθηκε πληρέστερος τρόπος έκφρασης. «Η εικονογράφηση βασίζεται στην απεικόνιση κάποιων στιγμών-κλειδιών της ιστορίας συνήθως με “θεατρική” σκηνοθεσία και αφήνει το υπόλοιπο στην φαντασία του αναγνώστη. Τα κόμικς, αντίθετα, επιτρέπουν μια πιο λεπτομερή και συνεχή αφήγηση, όπου ο δημιουργός έχει τον πλήρη έλεγχο να αποδώσει την ιστορία με όποιον τρόπο θελήσει».

Το ενδιαφέρον του Νίκου Μπουκουβάλα για τον Βυζαντινό πολιτισμό έχει τις ρίζες του στα μαθητικά του χρόνια. Μια συζήτηση με τον καθηγητή του καλλιτεχνικών στο Λύκειο, Φοίβο Παπαχατζή, ο οποίος εκείνη την εποχή δούλευε πάνω στην εικονογράφηση μιας ιστορίας, βυζαντινής θεματολογίας, ήταν η αφορμή για έναν ουσιαστικό προβληματισμό. Και η αναζήτηση τρόπων απεικόνισης του Βυζαντίου μόλις έχει αρχίσει…  «Το βιβλίο ιστορίας που μελετούσαμε τότε, πέρα από κάποιες φωτογραφίες βυζαντινών μωσαϊκών, δεν διέθετε ούτε μία εικόνα για το πώς έμοιαζε ένας Βυζαντινός χωρικός, ή ένας ευγενής ή ένας στρατιώτης. Για τον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα, είχαμε μια αρκετά καθαρή εικόνα στη φαντασία μας, αλλά για τον ελληνικό Μεσαίωνα δεν μπορούσαμε να φανταστούμε τίποτα πέρα από μία χαοτική λίστα ημερομηνιών και ονομάτων. Άρχισα να ψάχνω μόνος μου, προσπαθώντας  να αποκτήσω μία εικόνα του “πώς έμοιαζε” το Βυζάντιο. Όσο ερευνούσα τη Βυζαντινή περίοδο, ένοιωθα μια οικειότητα.. Ακούγεται παράξενο αυτό για μία εποχή που έχει περάσει στη μνήμη μας ως αρχαία, αλλόκοσμη και μυστήρια, αλλά πολλά πράγματα που θεωρούμε ως καθαρά νεοελληνικά -ονόματα, επίθετα, έθιμα, εκφράσεις, μουσικές και διατροφικές συνήθειες- έχουν τις ρίζες τους στα Βυζαντινά χρόνια».

Οι υπαρκτές αυτές ομοιότητες τον διευκόλυναν να φανταστεί ιστορίες και σενάρια με άξονα τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. «Μέχρι στιγμής, οι ιστορίες που διηγούμαι καταπιάνονται με πραγματικά πρόσωπα και γεγονότα, αλλά η αφήγηση είναι πάντα μυθιστορηματική. Ιστορικοί χαρακτήρες αλληλοεπιδρούν με φανταστικούς, και σενάρια άλλοτε πιθανά και άλλοτε πιο απίθανα καλύπτουν κενά στις αναφορές των χρονικογράφων. Σε γενικές γραμμές όμως προσπαθώ οι δικές μου φανταστικές διηγήσεις να μην επισκιάζουν την πραγματική ιστορία, αλλά να αναδεικνύουν το ιστορικό πλαίσιο και την καθημερινή ζωή των ανθρώπων τότε» .

Η επινόηση, η δημιουργία των ηρώων αποτελεί αναμφισβήτητα μία πρόκληση με δεδομένο ότι είναι υπαρκτός ο κίνδυνος ενός επαναλαμβανόμενου μοντέλου χαρακτήρων.  «Προσωπικά θεωρώ πιο ενδιαφέρον το να γράφω χαρακτήρες που σκέφτονται διαφορετικά από εμένα, ή που έχουν άλλα πιστεύω και αξίες από εμένα. Και όταν ακούω ότι οι αναγνώστες εκτιμούν αυτούς τους χαρακτήρες, προφανώς το εκλαμβάνω ως μία μεγάλη φιλοφρόνηση». 

Το 2019 γίνεται η πρώτη σοβαρή απόπειρα του Νίκου στη δημιουργία κόμικ. Με μια ιστορία εμπνευσμένη από αφηγήσεις Βυζαντινών χρονικογράφων, όπως την Άννα Κομνηνή και τον Μιχαήλ Ψελλό, τα “Φιλντισένια Χρόνια” παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά στο Comicdom Con Athens της ίδιας χρονιάς. «Αν και δεν είχα ιδιαίτερα υψηλές προσδοκίες, λόγω της ιδιαίτερης θεματολογίας του, είχε καλή απήχηση και συγκέντρωσα ένα κοινό». 

Ξεχωριστή θέση στην καρδιά του έχει ‘’Ο Ακρίτας’’, η σειρά που δουλεύει αυτήν την περίοδο… «Είναι μια ιστορία που είχα αποπειραθεί να ξεκινήσω στα χρόνια της σχολής. Τότε την άφησα στην άκρη ως ανώριμη. Όμως κάποιοι φίλοι μου δεν την είχαν ξεχάσει και με ενθάρρυναν να την ξαναρχίσω. Ξεκίνησα με νέο σενάριο και εικονογράφηση, στέλνοντάς τους την κάθε ολοκληρωμένη σελίδα για απόψεις και ενθάρρυνση. Αυτό έκανε τη διαδικασία της δημιουργίας να μην φαντάζει τόσο μοναχική, δίνοντάς μου συγχρόνως την αίσθηση ότι η ιστορία “ζούσε” και έξω από το δικό μου μυαλό, κάτι πολύ ενθαρρυντικό».

Ο Νίκος Μπουκουβάλας άνοιξε κυριολεκτικά το δρόμο στο εμπνεόμενο από τη βυζαντινή κοινωνία κόμικ. Το ενδιαφέρον του ωστόσο δεν περιορίζεται στη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο... «Η Ελληνική Ιστορία στο σύνολό της με συναρπάζει, από τους Μινωικούς χρόνους μέχρι και τη Σύγχρονη εποχή. Αλλά θα ήθελα να εξερευνήσω και ιστορίες από την Γαλλική και την Ρωσική Ιστορία, αλλά και από διάφορες χώρες των Βαλκανίων».

Αυτήν την εποχή, παράλληλα με τις βυζαντινές σειρές που δουλεύει, ο Νίκος συνεργάζεται σ’ ένα νέο project το οποίο εξελίσσεται στην Αρχαία Ελλάδα συνδυάζοντας ιστορικά και μυθολογικά στοιχεία. «Θα είναι η πρώτη φορά που δεν θα είμαι και ο εικονογράφος και ο συγγραφέας, πρόκειται για συνεργασία, οπότε για εμένα αυτή η εμπειρία θα έχει ένα ενδιαφέρον».

Στα σχέδιά του είναι να διευρύνει τη θεματολογία του περνώντας από το ιστορικό κόμικ, σε πιο σύγχρονες, καθημερινές ιστορίες, μακριά όμως από την επικαιρότητα ή την πολιτική... «Τα γεγονότα της επικαιρότητας προφανώς με επηρεάζουν, όπως όλους μας, με βάζουν σε σκέψεις και προβληματισμούς. Θεωρώ ωστόσο ότι κάτι τέτοιο περιορίζει τη συζήτηση σ’ ένα συγκεκριμένο χρονικό συμβάν και επιτρέπει στον αναγνώστη να υψώσει ιδεολογικές άμυνες. Αν θέσω ένα πιο αόριστο σενάριο, πιστεύω ότι ο αναγνώστης θα μπορέσει να κατανοήσει περισσότερα πράγματα, ανεξαρτήτως του πότε θα διαβάσει το έργο. Είμαι άνθρωπος των παραμυθιών και προτιμώ μια πιο παραμυθένια προσέγγιση».

Και ως άνθρωπος των παραμυθιών, αναγνωρίζει την ξεχωριστή χάρη του παραδοσιακού σχεδίου. «Μπορώ εύκολα να φανταστώ τον εαυτό μου να δουλεύει αποκλειστικά με αυτό, αλλά σε μια εικονογράφηση που θα της ταίριαζε περισσότερο κάτι τέτοιο. Ίσως σε μια ιστορία πιο ρομαντική».

Ζώντας στην ψηφιακή εποχή ωστόσο προφανώς και ισορροπεί ανάμεσα στο παραδοσιακό και το ψηφιακό. Δημιουργία ενός κόμικ στο χαρτί ή στον υπολογιστή; «Σχεδιάζω κυρίως σε χαρτί, με μελάνια και μολύβι, γιατί έτσι νιώθω ότι έχω μεγαλύτερο έλεγχο στο αποτέλεσμα. Ωστόσο, το χρώμα, η περαιτέρω επεξεργασία και η ένταξη των διαλόγων γίνονται ψηφιακά. Η στροφή στα ψηφιακά μέσα έγινε για πολλούς λόγους: επιτρέπουν πιο γρήγορους ρυθμούς δουλειάς, αφήνουν περιθώρια για λάθη και διορθώσεις, δεν απαιτούν την ίδια προετοιμασία ή τον καθαρισμό του χώρου εργασίας, ούτε και το κόστος των παραδοσιακών υλικών. Επιπλέον, η αισθητική του εμφανώς ψηφιακού σχεδίου δείχνει να έχει σήμερα μεγαλύτερη ζήτηση από το κοινό και να βρίσκεται πιο κοντά στα πρότυπα της αγοράς».

 Το ίδιο ερώτημα αφορά και την μορφή με την οποία το έργο φτάνει στον αναγνώστη. «Η ηλεκτρονική μορφή του έργου, το λεγόμενο e-book, είναι πλέον απαραίτητη. Κάποιος που θα ενδιαφέρεται να διαβάσει κάτι δικό σου μπορεί να μην έχει τη δυνατότητα να το βρει σε έντυπη μορφή κοντά του ή να το χρειάζεται μεταφρασμένο σε κάποια άλλη γλώσσα, κάτι που είναι πολύ πιο εύκολο να γίνει ψηφιακά παρά μέσω νέας έντυπης έκδοσης. Φυσικά, το έντυπο δεν πρόκειται να χαθεί: πέρα από την όποια συλλεκτική αξία, έχει μια διαφορετική σημασία το να κρατάς κάτι στα χέρια σου, να το διαβάζεις και να ξέρεις ότι θα το βρεις στο ράφι σου ανά πάσα στιγμή. Επίσης, το έντυπο έχει το πλεονέκτημα ότι είναι πιο ορατό και εύκολο να προβληθεί σε φεστιβάλ ή βιβλιοπωλεία, ενώ τα ψηφιακά βιβλία συχνά χάνονται στο χαοτικό διαδίκτυο, καταλήγοντας πολύ εύκολα ως ένας ακόμα σύνδεσμος σε μια ατελείωτη λίστα από άλλα ψηφιακά έγγραφα».

Στις καλλιτεχνικές του επιρροές περιλαμβάνει, από εικονογράφους, «τις Αγγλίδες αδερφές Τζάνετ και Άνν Γκράζαμ-Τζονστοουν και τον Ρώσο Ιβάν Μπιλίμπιν, για τον τρόπο που απέδιδαν τις ανθρώπινες μορφές, τα έντονα χρώματα που χρησιμοποιούσαν και την ακρίβεια με την οποία απέδιδαν τα ρούχα και τον εξοπλισμό των χαρακτήρων», ενώ από σχεδιαστές κόμικ και κινουμένων σχεδίων «τον Αμερικανό Μπρους Τιμ για το καθαρό και στιλιζαρισμένο του σχέδιο, τον επίσης Αμερικανό Τζεφ Σμιθ για τις δυναμικές γραμμές του σχεδίου του και τέλος τον Ιάπωνα Νομπουχίρο Ουατσούκι για τον τρόπο που αποδίδει την κίνηση και τις σκηνές δράσης».

Ο Νίκος Μπουκουβάλας μπήκε στο χώρο των κόμικς σε μία αρκετά καλή στιγμή με ελληνικούς τίτλους να βρίσκονται στα ράφια των εκδοτικών οίκων, με εμπεριστατωμένες δράσεις σχετικές με τα κόμικς, όπως το Comicdom Con στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Κρήτη, ενώ αρχίζουν να εμφανίζονται και νέες διοργανώσεις. «Παλιότερα, δεν υπήρχε σχεδόν καθόλου υπόβαθρο για τα κόμικς στην Ελλάδα, πέρα από την πολιτική γελοιογραφία. Ουσιαστικά, οι προηγούμενοι Έλληνες δημιουργοί κόμικς ένωσαν τις δυνάμεις τους, επέμειναν και τελικά κατάφεραν να χτίσουν μια πιο βιώσιμη σκηνή, η οποία πλέον καταφέρνει να ακούγεται περιστασιακά και σε πιο mainstream ειδήσεις».

Στην ψηφιακή εποχή, η τεχνολογία δημιουργεί νέα δεδομένα, προβλήματα και προκλήσεις όπως το ζήτημα της προβολής… «Τα webtoons, είναι σχεδιασμένα ειδικά για να διαβάζονται τα ψηφιακά κόμικς σε κινητά τηλέφωνα. Ο αναγνώστης δεν γυρίζει σελίδα, αλλά σκρολάρει προς τα κάτω, όπως θα έκανε σε ένα οποιοδήποτε άρθρο. Υπάρχουν ήδη προσπάθειες να δημιουργηθούν πλατφόρμες αποκλειστικά για ψηφιακά κόμικς. Μερικές από αυτές είναι αρκετά καλές, συχνά όμως θυμίζουν λιγότερο μια βιτρίνα ή ένα ράφι που σε καλεί να εξερευνήσεις τίτλους και περισσότερο έναν τηλεφωνικό κατάλογο. Αν έπρεπε να μαντέψω πώς θα εξελιχθούν τα επόμενα χρόνια, θα έλεγα ότι πιθανότατα θα θυμίζουν τις σημερινές πλατφόρμες συνδρομητικής τηλεόρασης: πιο διαδραστικές, με καλύτερη οργάνωση και περισσότερο υλικό προεπισκόπησης για τα διαθέσιμα βιβλία».

Η τεχνητή νοημοσύνη τον βρίσκει αρνητικό, όπως άλλωστε τους περισσότερους ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών. Αναγνωρίζει βέβαια το ρόλο που μπορεί να έχει –κάτι που ήδη συμβαίνει ειδικά προγράμματα επεξεργασίας εικόνας ή animation- μόνο σε πιο στοχευμένες εφαρμογές, σε προγράμματα που θα διευκολύνουν συγκεκριμένα κομμάτια της δουλειάς του καλλιτέχνη. «Υπάρχει έντονη εχθρότητα από την κοινότητα των κόμικς –και των καλλιτεχνών γενικότερα– απέναντι στην τεχνητή νοημοσύνη. Όχι μόνο λόγω του τρόπου με τον οποίο έχει εκπαιδευτεί στην παραγωγή εικόνων, αλλά και λόγω ανησυχιών για πνευματική ιδιοκτησία και διάφορα άλλα. Γι’ αυτό και κάθε προσπάθεια ένταξής της στην τέχνη των κόμικς είναι αναμενόμενο να συναντήσει αντίσταση. Αν αφήσουμε, ωστόσο, το ηθικό κομμάτι στην άκρη και εξετάσουμε μόνο το πρακτικό, δεν πιστεύω ότι η τεχνητή νοημοσύνη στην παρούσα στιγμή μπορεί πραγματικά να αξιοποιηθεί στη δημιουργία κόμικς. Ένα βασικό μειονέκτημά της είναι η αδυναμία να διατηρεί συνέπεια και λεπτομέρειες σε πολλές διαδοχικές εικόνες, κάτι απολύτως ουσιώδες για το μέσο. Μπορώ να φανταστώ ίσως κάποια περιορισμένη χρησιμότητα στην παραγωγή πολύ απλών στοιχείων που στη συνέχεια θα ενσωματώνονται στο έργο από τον δημιουργό. Ωστόσο, δεδομένου του βαθμού ελέγχου που θέλει να έχει ο καλλιτέχνης στη δουλειά του, ακόμη κι αυτό είναι συχνά προτιμότερο να γίνεται από τον ίδιο».

Οι προκλήσεις που αντιμετωπίζει ένας εικονογράφος εντάσσονται στο πλαίσιο της επαγγελματικής αποκατάστασης και της επικρατούσας αβεβαιότητας, καθώς το έντυπο έχει κορεστεί ενώ στο διαδίκτυο η υπάρχουσα αχανής κυριολεκτικά ποσότητα έργων έχει σαν αποτέλεσμα να χάνεται κανείς εύκολα ανάμεσα σε αμέτρητους δημιουργούς. Ο Νίκος δίνει και μία διαφορετική, ενδιαφέρουσα διάσταση. «Αυτό που θα επιλέξω να τονίσω είναι η κοινωνική ζωή. Η εικονογράφηση είναι μία δουλειά που σε απασχολεί για μεγάλο κομμάτι της μέρας. Σχεδόν πάντα δουλεύεις μόνος. Και αν αυτό είναι βολικό μερικές φορές, πολύ συχνά σε κάνει να νιώθεις μόνος, κυρίως αν μετά την δουλειά αισθάνεσαι ότι δεν έχεις την ενέργεια να βγεις έξω και να μιλήσεις με κόσμο. Αν δεν προσέξεις είναι μία δουλειά που σε απομονώνει πολύ εύκολα».

Ρεαλιστής και ονειροπόλος. Ευαίσθητος και προσγειωμένος. Θεμιτές οι φιλοδοξίες ειδικά ενός νέου ταλαντούχου ατόμου. «Ονειρεύομαι κάποια στιγμή να δημιουργήσω μια κόμικ απόδοση του βιβλίου ‘’Τα Παιδιά του Χούριν’’ του Τζ. Ρ.Ρ. Τόλκιν. Το διάβασα για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια της καραντίνας και με συγκλόνισε τόσο η ιστορία και οι χαρακτήρες, όσο και οι ευφυείς διάλογοι και η βαθιά αίσθηση μελαγχολίας που διαπερνά το έργο. Βέβαια, γνωρίζω πόσο διστακτικό είναι το Ίδρυμα Τόλκιν στο να παραχωρεί δικαιώματα, οπότε αυτό το όνειρο φαντάζει μακρινό. Παρ’ όλα αυτά, θα ήθελα κάποτε να έχω έστω μερικές ολοκληρωμένες σελίδες να δείξω, ακόμα κι αν δεν εκδοθούν ποτέ».

Η τελευταία φράση είναι ίσως και αυτή που κάνει τη διαφορά. Όταν το όνειρο δεν σβήνει μπροστά στα εμπόδια, δεν συμβιβάζεται...  

Τον ρώτησα τι θα ήθελε να είναι αν δεν ήταν εικονογράφος. «Η δουλειά του εικονογράφου είναι ιδιαίτερα απορροφητική: απαιτεί πολύ χρόνο και κυριαρχεί στη σκέψη, ακόμα και όταν δεν εργάζεσαι. Οπότε με αυτό υπ' όψιν, αν δεν ήμουν εικονογράφος θα προτιμούσα να έχω μια απλή δουλειά, χωρίς κάποιο συναισθηματικό φορτίο, που θα την έκανα μόνο για να εργάζομαι και μόλις τελείωνε η μέρα, να μην την σκέφτομαι άλλο».

Ο Νίκος Μπουκουβάλας δεν θα μπορούσε να ασχοληθεί με κάτι άλλο από αυτό που κάνει με τόση αγάπη. Θα μου μείνει ανεξίτηλη στη μνήμη η εικόνα του στο Fantasy Festival. Καθισμένος στον πάγκο του, να σχηματίζει πάνω στο λευκό χαρτί το νέο του ήρωα, έχοντας μια έκφραση ηρεμίας και πληρότητας. Κινούμενος με ιδιαίτερη ευελιξία στο διάβα των αιώνων, μας ξαναγνωρίζει το παρελθόν μας.

   ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Ο Νίκος Μπουκουβάλας είναι αριστούχος πτυχιούχος Sketch Comics Cartoon, του  Πανεπιστημίου Middlessex, Λονδίνο – ΑΚΤΟ και κάτοχος πτυχίου "Master of Science (M.Sc.) in Design" του Πανεπιστημίου  Middlessex, Λονδίνου – ΑΚΤΟ με υποτροφία. Έχει παρακολουθήσει μαθήματα αγιογραφίας στον Ιερό Ναό Αγίου Αθανασίου Πολυδρόσου Χαλανδρίου και έχει συμμετάσχει στην έκθεση ζωγραφικής του ζωγράφου - αγιογράφου Δημητρίου Σκουρτέλη με θέμα «Εικονογράφηση των Aκριτικών Eπών». Έχει ασχοληθεί με εικονογραφήσεις, σχέδια, τη δημιουργία ορειχάλκινων αγαλματιδίων-μινιατουρών τα οποία διέθεσε προς πώληση στο πωλητήριο του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών. Έχει συνεργαστεί με την «ΜΗΧΑΝΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ», έχει συμμετάσχει  στην επετειακή έκθεση για τα 100 χρόνια της ΕΣΗΕΑ. Συμμετείχε στο Comicdom Athens 2019 στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών και στο Comicdom Athens 2024 στην Τεχνόπολη Δήμου Αθηναίων, με τα βυζαντινά κόμικς του.